Οι μεταρρυθμίσεις της Αθήνας, από τον Σόλωνα ως τον Κλεισθένη

Η διαμόρφωση και η εξέλιξη της πόλης-κράτους των Αθηνών σε σχέση με της Σπάρτης ήταν φυσικά εντελώς  διαφορετική. Η συγκρότησή της  τοποθετείται τον 8ο αιώνα π.Χ., όταν συνενώνονται πολιτικά όλοι οι κάτοικοι της Αττικής σε έναν συνοικισμό με πολιτικό κέντρο την Αθήνα. Στη διάρκεια των δύο αιώνων που θα ακολουθήσουν η πόλη θα γνωρίσει ολόκληρο το φάσμα των πολιτειακών μεταβολών.

Όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων Πολιτεία, την κληρονομική βασιλεία θα διαδεχθούν οι «άριστοι», ένα αριστοκρατικό καθεστώς, στην αρχή με δεκαετή εξουσία και αργότερα ετήσια. Παρότι γνωρίζουμε λίγα για την ιστορία των Αθηνών πριν από τον Σόλωνα, ωστόσο μας είναι γνωστά δύο γεγονότα: ο ευγενής Κύλων αποπειράται ανεπιτυχώς να εγκαθιδρύσει τυραννίδα και ο Δράκων, εκπρόσωπος της τάξης των ευγενών, λόγω των οξυμένων κοινωνικών αντιθέσεων που επικρατούν,  συντάσσει νόμους που όμως εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους, μη γεφυρώνοντας το κοινωνικό χάσμα.

Τη λύση στο κοινωνικό και στο πολιτικό αδιέξοδο θα δώσει ο πολιτικός, νομοθέτης, ποιητής,  και ένας από τους Επτά Σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, ο Σόλων (640-560 π.Χ.). Η νομοθεσία του θα πρέπει να θεωρηθεί ως το πρώτο στάδιο εκδημοκρατισμού της αθηναϊκής πολιτείας.  Η πολιτική του στόχευε στο γενικό συμφέρον και με τις νομοθετικές του καινοτομίες μετέβαλε τις αριστοκρατικές δομές. Οι νόμοι του:

• Απελευθέρωση των πολιτών που είχαν γίνει δούλοι λόγω χρεών, κατάργηση του δανεισμού «επί σώμασι», η λεγόμενη σεισάχθεια (σείω+άχθος), ονομασία που δόθηκε στα πρωτοποριακά μέτρα κοινωνικής πολιτικής που έλαβε για την ανακούφιση των κατώτερων κοινωνικών τάξεων από τα χρέη τους στους μεγαλογαιοκτήμονες.
• Χωρίζονται οι πολίτες σε τέσσερεις τάξεις, ανάλογα με το ετήσιο εισόδημά τους (πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίτες και θήτες).
• Ορίζονται ανάλογα και τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των πολιτών.
• Διατηρούνται οι εννέα άρχοντες.
• Ιδρύονται: α) Βουλή των 400 (100 από κάθε φυλή), β) Εκκλησία του Δήμου (όλοι οι πολίτες άνω των 20 χρόνων), γ) Ηλιαία (δικαστήριο για την καλύτερη απονομή της δικαιοσύνης, με 6.000 μέλη που προέρχονται από τον δήμο).

Ωστόσο, οι αλλαγές του Σόλωνα μόνο πρόσκαιρα θα επιφέρουν κοινωνική ειρήνη, επειδή καμία κοινωνική ομάδα δεν θα είναι ικανοποιημένη. Στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. την έκρυθμη κατάσταση θα εκμεταλλευθεί ο Πεισίστρατος (600-527 π.Χ), γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ο οποίος θα καταλάβει την εξουσία με τη βοήθεια των λαϊκών στρωμάτων. Η περίοδος της διακυβέρνησής του, παρότι έχει το στίγμα της τυραννίδας,  είναι μια εποχή ανάπτυξης. Προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών, κόσμησε την Αθήνα με τα πρώτα μεγάλα μνημεία της και καθιέρωσε τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές (Παναθήναια και Διονύσια). Μετά τον θάνατό του τον διαδέχθηκαν για μικρό χρονικό διάστημα οι γιοι του. Από αυτούς, ο Ίππαρχος δολοφονήθηκε από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα (τυραννοκτόνοι) ενώ ο Ιππίας αναγκάσθηκε να καταφύγει στην αυλή των Περσών.

Με την κατάλυση της τυραννίδας άρχισαν ξανά οι πολιτικές διαμάχες.

Αυτός που θα φέρει την εσωτερική ειρήνη θα είναι ο Κλεισθένης (β’ μισό του 6ου αιώνα π.Χ.), γόνος της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Είναι ο θεμελιωτής του δημοκρατικού πολιτεύματος των Αθηνών και ο εισηγητής στον χώρο της πόλης της ισονομίας, την ισότητα εν ονόματι του νόμου και απέναντι στον νόμο, που ήταν μία από τις πιο θαυμαστές εφευρέσεις των Αθηνών.

Ο Κλεισθένης παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους, η διάκριση των οποίων  πλέον δεν ήταν με οικονομικά κριτήρια αλλά με πολιτικά. Οι άλλες μεταρρυθμίσεις:

• Η Αττική χωρίζεται σε 100 δήμους και οι Αθηναίοι πολίτες, από διαφορετικές περιοχές της Αττικής και με διαφορετική κοινωνικοοικονομική προέλευση, χωρίζονται σε 10 φυλές.
•  Όλες οι φυλές παίρνουν μέρος στο πιο σπουδαίο πολιτικό σώμα, τη Βουλή των 500 (50 από κάθε φυλή, κάθε χρόνο) στην οποία μπορούσε να συμμετέχει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας του κατόπιν κληρώσεως.
• Θεμελιώδης θεσμός λειτουργίας γίνεται πλέον η Εκκλησία του Δήμου.

• Κάθε φυλή εκλέγει έναν εκ των δέκα στρατηγών από τα μέλη της.
• Όσον αφορά την Ηλιαία, 5.000 κανονικά μέλη  και 1.000 αναπληρωματικά συνεδριάζουν σε τμήματα των 500 μελών.
• Ανάμεσα στους θεσμούς που αποδίδονται στον Κλεισθένη είναι και οστρακισμός , ένα μέσο για την προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος από επίδοξους τυράννους. Οι πολίτες, κάθε άνοιξη, συγκεντρώνονταν και έγραφαν πάνω σε ένα όστρακο –κομμάτι από αγγείο– το όνομα εκείνου που η δύναμη ή η φιλοδοξία προκαλούσε φόβο. Το όνομα που ήταν γραμμένο στα περισσότερα όστρακα εξοριζόταν από την Αθήνα για 10 έτη.

Ο Κλεισθένης, ακόμη και αν δεν ίδρυσε τη δημοκρατία, όπως την ξέρουμε ύστερα από τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη και την καθιέρωση της μισθοφορίας από τον Περικλή, ήταν εκείνος που δημιούργησε τις συνθήκες που έκαναν εφικτή την ίδρυσή της.
Μαρίνα Αθ. Μαραγκού

Βιβλιογραφία:

Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ

Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Κλοντ Μοσέ

Παπυράκι

---