Ραφαήλ. Ο πρίγκιπας των ζωγράφων της κλασικής Αναγέννησης

Ουρμπίνο 1483 - Ρώμη 1520

Κορυφαίος και μεγαλοφυής Ιταλός ζωγράφος της ώριμης Αναγέννησης – το πλήρες όνομά του στα Ιταλικά είναι Ραφαέλο Σάντι ή Σάντσο. Στις συνθέσεις του κυριαρχεί η δραματική ένταση συνδυασμένη με αρμονία,  ισορροπία, τέλεια και αδιατάρακτη τάξη. Με αυτή την έννοια, το έργο του μπορεί να χαρακτηριστεί ως η αποκορύφωση του κόσμου του ανθρωπισμού και της Αναγέννησης, η οποία σημειώνεται ενώ μαίνονταν τα ιστορικά γεγονότα, καρπός συμβάντων και ιδεών μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα, και ο δημιουργός του ήταν ένας νέος άνθρωπος που έπρεπε να αναμετρηθεί και να ζήσει με δύο γίγαντες του μεγέθους του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Μιχαήλ Αγγέλου. Η δόξα και η ιστορική λειτουργία του Ραφαήλ ήταν ότι βρήκε τον «τρίτο δρόμο», ο οποίος ήταν ταυτόχρονα σύνθεση και υπέρβαση των καλλιτεχνικών ανακαλύψεων της εποχής του. Θαυμάζεται τόσο για τις ευλύγιστες φόρμες του και την άνετη σύνθεση όσο και για την παραστατική απόδοση του νεοπλατωνικού ιδεώδους του ανθρώπινου μεγαλείου.

Η Έρις των Αχράντων Μυστηρίων (1509),
Αίθουσα της Υπογραφής, Βατικανό
Βρίσκεται απέναντι από τη διάσημη Σχολή των Αθηνών και συμβολίζει τον θρίαμβο της Θεολογίας,
προτάσσοντας τα ανθρωπιστικά ιδεώδη υπό την αιγίδα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας.

Η ζωντανή πόλη του Ουρμπίνο θα αποτελέσει τη βάση για όλες τις υπόλοιπες γνώσεις της τέχνης του, επιδεικνύοντας ήδη από 16 χρόνων  μια εξαιρετικά πρόωρη πνευματική ανάπτυξη και ένα μοναδικό ταλέντο. Κατόπιν –σε μη γνωστό χρόνο– φθάνει στην Περούτζια,  όπου μαθητεύει στον Πιέτρο Περουτζίνο, και περίπου το 1504 βρίσκεται στη Φλωρεντία. Το 1508 θα μεταβεί στη Ρώμη όπου θα λάβει μέρος στα μεγαλεπήβολα έργα της αναμόρφωσης του Βατικανού: ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου από τον Μπραμάντε, που ολοκληρώνεται από τον Ραφαήλ μετά τον θάνατό του και τη ζωγραφική διακόσμηση της Καπέλα Σιξτίνα από τον Μιχαήλ Άγγελο. Προσωπική συμβολή του Ραφαήλ (1508-1511) υπήρξε η διακόσμηση ενός μεγάλου παπικού διαμερίσματος, της Αίθουσας της Υπογραφής. Τα τελευταία 12 χρόνια της σύντομης ζωής του τα πέρασε στη Ρώμη όπου γίνεται δημοφιλής, αποκαλούμενος «πρίγκιπας των ζωγράφων».  

Με τα κυριότερα έργα του είναι φυσικό να ακολουθήσουμε αυτόν τον εξελικτικό δρόμο της θείας και εξαίσιας φύσης της τέχνης του Ραφαήλ.

Οι αρραβώνες της Παρθένου (1504)

Ελαιογραφία
Μιλάνο, Πινακοθήκη της Μπρέρα

Στον πίνακα αυτόν ο Ραφαήλ, στην πρώτη του ανεξάρτητη εμπειρία, καταπιάνεται με το μοτίβο της Παράδοσης των Κλειδιών του Περουτζίνο, κάνοντας ένα τεράστιο βήμα μπροστά από τον δάσκαλό του στην αναπαράσταση  και μεταβάλλοντας το έργο σύμφωνα με τη νέα αντίληψη του χώρου που γέννησε και επιτάσσει η Αναγέννηση, τη συμμετοχή του θεατή. Τα πρόσωπα είναι διαταγμένα στη σειρά, μετωπικά, από αριστερά προς τα δεξιά και οι πρωταγωνιστές στο κέντρο. Πάνω από τα πρόσωπα ένας μικρός οκτάγωνος ναός με τέσσερα περιστύλια, που συνεχίζεται ιδεατά και έξω από τον πίνακα. Ο θεατής καλείται να εισέλθει στη σκηνή και να παρακολουθήσει την ιεροτελεστία.

Οι Τρεις Χάριτες (1504) 

Ελαιογραφία
Σαντιγύ, Μουσείο Κοντέ

Μια ευθεία και απλή σύνθεση που γοητεύει. Τα σώματα καταλαμβάνουν όλο τον χώρο, σε ένα απογυμνωμένο φόντο, με τα σαρκόχρωμα γυμνά να αλληλοεπικαλύπτονται, παραπέμποντας το ένα στο άλλο. Ο θεατής στροβιλίζεται στον χώρο γύρω από τις μορφές και αντιλαμβάνεται την τελειότητα και τη στρογγυλότητα των μορφών όπως σε γλυπτό.

Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκος (1505)

 Ελαιογραφία
Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου

Ο Ραφαήλ φιλοτέχνησε δύο πίνακες με το ίδιο θέμα. Η εκδοχή που βρίσκεται στο Λούβρο, με την ορμητικότητα της κίνησης, τη φόρα του αλόγου και τη δραματική του δύναμη, αποδεικνύει την επιρροή του κύκλου της Φλωρεντίας και συγκεκριμένα του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Εδώ η μάχη βρίσκεται στο απόγειό της. Ο Άγιος Γεώργιος έχει βυθίσει το κοντάρι και ετοιμάζεται να καταφέρει το τελικό κτύπημα στον δράκο, ενώ η τρομοκρατημένη νέα παρθένος  διαφεύγει μέσα στο πετρώδες τοπίο.

Κυρία με μονόκερω (1505-1506)

Ελαιογραφία
Ρώμη, Γκαλερί Μπορκέζε

Αναπαριστάται μια γυναικεία μορφή (πιθανώς της Μανταλένα Ντόνι) που κρατάει έναν μονόκερω, σύμβολο αγνότητας. Είναι προφανές ότι το σχεδιάγραμμα προέρχεται από την Τζοκόντα, αλλά εδώ ο νεαρός Ραφαήλ πειραματίζεται και παντρεύει τη μορφή και το χρώμα με αρμονία και γλυκύτητα στη χροιά και στον συνδυασμό των τόνων.  Τα μάτια της κυρίας μάς ελκύουν και συνομιλούν σιωπηλά με τον θεατή.

Η Ταφή (1507)

 Ελαιογραφία
Ρώμη, Γκαλερί Μποργκέζε

Η περίπλοκη σύνθεση αυτής της Ταφής  (λέγεται επίσης και Τέμπλο Μπαλιόνι)  μας δίνει πολλά στοιχεία για να καταλάβουμε τις προπαρασκευαστικές μελέτες ως το τελικό έργο. Με αρχικό σχέδιο τη σκηνή μόνο της μεταφοράς του σώματος του Ιησού Χριστού, η Αταλάντα Μπαλιόνι, που είχε παραγγείλει το έργο, ζητάει από τον Ραφαήλ να κάνει το έργο εις μνήμην του δολοφονημένου γιου της επιθυμώντας  η Παναγία να εκφράσει τον δικό της πόνο. Πράγματι, ο Ραφαήλ, όντας αναγκασμένος να παρεμβάλει το επεισόδια της λιποθυμίας της Μαρίας,  αποφάσισε να το μετατρέψει, με προσοχή στις λεπτομέρειες και στην ομορφιά του τοπίου, σε μια νεκρική πομπή που δεν συγκαλύπτει όμως τα δύο επεισόδια και το έργο δεν καθίσταται ένα ενιαίο σύνολο. Απομένει ωστόσο η μνημειώδης φύση του και η έκφραση των προσώπων.

Η Παναγία με την καρδερίνα (1507)

 Ελαιογραφία
Ελαιογραφία, Πινακοθήκη Ουφίτσι, Φλωρεντία

Η κάθε μυθική ή θρησκευτική ιστορία, το κάθε γεγονός, καθορίζεται στο έργο του Ραφαήλ από την αγάπη και την τελειότητα. Η Παρθένος, το Θείο Βρέφος και ο Άγιος Ιωάννης σε μια πυραμιδική σύνθεση, που η θεία ποιότητα έχει όλα τα χαρακτηριστικά του συναισθήματος των απλών ανθρώπων. Η καρδερίνα γίνεται το αντικείμενο της τρυφερότητας που επιτρέπει να συναντηθούν τα χέρια των παιδιών με ένα χάδι και μια χειρονομία.

Σχολή των Αθηνών (1509-10)

Νωπογραφία
Ρώμη, Βατικανό, Αίθουσα της Υπογραφής

Δύσκολο να αναλυθεί ένα τόσο πολύπλοκο έργο, του οποίου ωστόσο η αρχιτεκτονική δομή και η προοπτική είναι θεμελιώδους σημασίας. Η ιστορία συντίθεται εύκολα και γρήγορα ανταγωνιζόμενη τον γραπτό λόγο. Στο κέντρο της σκηνής βρίσκονται δύο πρόσωπα: ο Πλάτωνας, (με τα χαρακτηριστικά του Λεονάρντο ντα Βίντσι) που κρατάει στα χέρια του τον περίφημο διάλογο του Τιμαίου και σηκώνει συμβολικά το δάχτυλο προς τον ουρανό, και ο Αριστοτέλης εφοδιασμένος με τα Ηθικά Νικομάχεια που τεντώνει το χέρι προς τα εμπρός. Αριστερά από τις δύο κεντρικές μορφές βρίσκεται ο Σωκράτης με μια ομάδα νέων, από κάτω ο Επίκουρος στεφανωμένος με κλάδους αμπέλου, και ο Πυθαγόρας, ο οποίος σημειώνει καθισμένος σε ένα μεγάλο βιβλίο ενώ μπροστά του ένα μικρό παιδί κρατάει ένα αβάκιο, τον περίφημο πίνακα που περιέχει τους κανόνες των μουσικών αναλογιών. Από πίσω ο Άραβας φιλόσοφος Αβερόης, ενώ ο Ηράκλειτος (με τα χαρακτηριστικά του Μιχαήλ Αγγέλου) είναι γονατισμένος σε μια μεγάλη κυβική πέτρα. 

Πιο πέρα, στα δεξιά, ο Διογένης ξαπλωμένος στις σκάλες και ο Ευκλείδης που σκύβει για να μετρήσει ένα γεωμετρικό σχήμα με έναν διαβήτη. Πίσω του στέκεται ο Ζωροάστρης απέναντι στον Πτολεμαίο. Ο ίδιος ο Ραφαήλ είναι παρών στον πίνακα με τα χαρακτηριστικά ενός παρατηρητικού νέου που βρίσκεται στο δεξιό άκρο της σύνθεσης. Σε αυτή τη συγκατοίκηση του παρόντος και του παρελθόντος πιθανότατα ο ζωγράφος απεικονίζει τα επτά εγκύκλια μαθήματα: γραμματική, αριθμητική και μουσική στα αριστερά, γεωμετρία και αστρονομία στα δεξιά, και ρητορική και διαλεκτική στην κορυφή της μεγάλης σκάλας. Μια δοξολογία της ορθολογικής αναζήτησης της αλήθειας!

Ο θρίαμβος της Γαλάτειας (1511)

Νωπογραφία
Ρώμη, Ανάκτορα της Φαρνεσίνα

Ο πίνακας απεικονίζει τη θεά Γαλάτεια να γλυστράει στα κύματα πάνω σε ένα μεγάλο κοχύλι. Καθώς την οδηγεί ο φτερωτός Πολέμων, περιστοιχίζεται από ζεύγη Τριτώνων και Νηρηίδων μέσα στη θάλασσα και από μικρούς Έρωτες που πετούν στον ουρανό.  Η ισορροπία, η αρμονία και η τελειότητα γεννιούνται και επιβεβαιώνονται από το γεωμετρικό και επιστημονικό πρότυπο των συνθέσεων – εδώ παίζει ανάμεσα στο τρίγωνο και στον κύκλο.

Η απελευθέρωση του Αγίου Πέτρου (1513-1514)

Νωπογραφία
Βατικανό, Αίθουσα του Ηλιόδωρου

Με το φως πραγματικό πρωταγωνιστή της σκηνής, ο Ραφαήλ αφηγείται το επεισόδιο της απελευθέρωσης του Αγίου Πέτρου από τον άγγελο εν μέσω κοιμισμένων στρατιωτών. Δραματική ένταση, μεγαλείο και μαγεία.

Η Μεταμόρφωση (1518-1520)

Ελαιογραφία
 Πινακοθήκη του Βατικανού

Το έργο έγινε επί παραγγελία. Ο Χριστός αιωρείται στον ουρανό, ανάμεσα στον Μωυσή και στον Ηλία, ενώ είναι παρόντες ο Πέτρος, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης. Κάτω, ένας νεαρός δαιμονισμένος είναι περιτριγυρισμένος από τους Αποστόλους και το πλήθος που επιθυμεί να τον γιατρέψει, σχηματίζοντας έναν στρόβιλο από μπράτσα και χέρια. Μια πολύπλοκη και διαρθρωμένη σύνθεση, θεατρική και δραματική, που υπόκειται σε έντονες αντιθέσεις σκιάς και φωτός, πολύ διαφορετική στο κάτω με το επάνω μέρος. Η παράδοση λέει ότι ο Ραφαήλ ζήτησε να τοποθετήσουν τον πίνακα στο νεκροκρέβατό του.

Η Αγία Οικογένεια με τους Αγίους Ελισάβετ και Ιωάννη

 (περ. 1506)

Λάδι σε ξύλο. Πινακοθήκη Άλτε, Μόναχο

Η Μαντόνα του Γκάραγκ (1510)
Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο

TEXNOGRAFIA

---